تُنْبَک، از سازهای کوبه‌ای جامی‌شکل و پوستْ‌صدا که در موسیقی کلاسیک ایرانی از اواسط سدۀ
۱۳ق/ ۱۹م ساز کوبه‌ای اصلی به شمار می‌رود. این ساز امروزه در انواع مختلفی از موسیقی های
مشتق از موسیقی کلاسیک، موسیقی مردم‌پسندِ شهری، و نیز موسیقی برخی نواحی ایران رواج دارد
نواختن تنبک، به‌ویژه در ۶۰ سال اخیر، با سطح بالایی از مهارت و تبحر همراه بوده است.
پیشرفت مهارت در نوازندگی این ساز مرهون حسین تهرانی است. وی نخستین موسیقی‌دانی بود که
به تحقق و ترویج تواناییهای بالقوۀ این ساز در تک‌نوازی آن همت گماشت؛ در حالی که پیش از او
فن نواختنِ تنبک ابتدایی و ساده محسوب می‌شد . امروزه اجرای فنون نواختن این ساز از لحاظ دقت،
تنوع، پیچیدگی، هماهنگی و سرعتِ حرکات مستلزم تبحرِ بسیار است. انواع بسیار گوناگونی از فنون
انگشت‌گذاری منحصر به‌فرد، پیچیده و پرقدرت در نواختن این ساز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ترکیبات پیچیده‌ای از ضربات انگشتان و حرکات متنوع، توانایی اجرا با سرعت بالا و وضوح
صدادهی، از جمله ویژگیهای اصلیِ فنون اجرایی این ساز محسوب می‌شوند. ترکیبات مختلف ضربات
و الگوهای انگشت‌گذاری تأثیرات صدایی متنوعی ایجاد می‌کنند.


استاد حسین تهرانی


حسین تهرانی در سال ۱۲۹۰ شمسی در تهران، متولد شد و تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان امیر
اتابک به پایان رساند.تهرانی در کودکی زحمات و مصائب فراوانی متحمل شده بود و آثار آلام و
مصائب دوران طفولیت تا پایان عمر در چهره اش باقی بود. وی در جوانی با آنکه از حیث مادی در
مضیقه بود ولی هیچگاه از عشق خود که همین یک مشت پوست چوب باشد مأیوس نشد و ضرب را به
زیر عبا می‌گرفت و با پشتکار وجدیت به نزد استاد خود حسین‌خان اسماعیل‌زاده می‌رفت. تهرانی از
سال ۱۳۰۷ کار جدی خود را نزد اسماعیل‌زاده آغاز کرد .


حسین تهرانی، بنیانگذار تنبک نوازی نوین


تنبک در میان ساز های دیگر مهجور و بی اعتبار بود .عزت و جایگاه کنونی تنبک ٫
مرهون زحمات استاد حسین تهرانی ٫ طلایه دار مکتب تنبک نوازی نوین می باشد .
پدرش میرزا اسماعیل که دارای اعتبار خوبی بین کسبه و مردم بود، به دنیای موسیقی علاقه زیادی
داشت. از این رو هر از چندگاهی دوستان خود که دستی در نوازندگی داشتند را به خانه دعوت می
کرد. این مجالس و رفت و آمدها، حسین که طفلی خرده پا بود را با این دنیای شگفت انگیز آشنا نمود
و از همان کودکی سودای ورود به این حیطه را در سر پروراند. در این میان حس و علاقه ای ویژه به
ضرب نوازی در او پدید آمد. او هر سطحی را که مشاهده می کرد، از لبه طاقچه گرفته تا میز و کمد و
وسایل مختلف؛ بی اختیار بر روی آن ضرب می نواخت. او شیفته ساز تنبک شده بود. اما تنبک نوازان
در آن روزها بیشتر مطربان حاشیه ای یک اجرا بودند و افکار عمومی به دیده هنرمند به آنها نمی
گریست. . چیزی به نام تنبک نوازی‌ای که امروزه مشاهده می کنیم، در گذشته وجود نداشت. در

آثاری هم که از دهه‌های نسبتا دور موسیقی سنتی به جامانده، این بی اهمیتی تنبک را می توان
احساس نمود. نوازنده تنبک فقط اجرا کننده صدایی بر روی ریتم بود و هیچ قانون و ساختاری در این
ضرب نوازی وجود نداشت. حسین به این امر واقف بود. از این رو علاقه اش به تنبک را تا سالها از
پدرش مخفی نمود. می دانست ابراز آن با مخالفت شدید پدرش همراه خواهد بود. اما این عشق
خاموشی را بر نمی تابید. در همان کودکی به زحمت توانست پوستی تهیه کرده و بر روی یک گلدان
سفالی بکشد. او اینگونه برای خودش یک ساز تنبک ساخته بود. یک ساز مخفی، که آن را در سرداب
خانه پنهان کرده بود و دور از چشمان پدر به تمرین ضرب، آن هم بدون استاد و مشوق مشغول می
شد.


فعالیت هنری


حسین تهرانی در سال اول تأسیس رادیو تهران در آن مؤسسه به فعالیت پرداخت و در سال ۱۳۲۳ به
مدرسهٔ موسیقی کلنل وزیری راه یافت و تدریس تنبک را در آن مدرسه به عهده گرفت و کار خود را تا
سال ۱۳۲۸ که هنرستان موسیقی ملی به همت روح‌الله خالقی شروع به کار کرد، ادامه داد. وی برای
اولین بار دست به ایجاد گروه تنبک زد و برای آن‌ها قطعاتی را تنظیم کرد که در اجرای آنها، گروه
لزوماً به دو یا چند دسته مختلف تقسیم می‌شدند .


شکوفایی هنری استاد حسین تهرانی


در زندگی هر هنرمند بزرگی، یک جرقه یا نقطه عطف وجود داشته که زندگی هنری او را به دوران قبل
و بعد از آن قسمت می کند. این نقطه عطف برای حسین زمانی بود که اولین استفاده رسمی از هنر
تنبک نوازی خود را در زورخانه به کار گرفت.
یک روز در خانهٔ یکی از اعیان آن روز خیابان عین الدوله با آقای بدیع زاده استاد آواز و موسیقی
ایرانی آشنا شد و استعداد و نبوغ او، بدیع زاده را تحت تأثیر قرار داد. چند روز پس از آن مجلس،
جشنی در خانهٔ یکی از محترمین آن زمان برپا بود و شخصیت‌های ادبی و هنری مهمّی مانند
ذکاءالملک فروغی و استاد ملک الشعرا بهار و ابوالحسن خان صبا و حبیب سماعی و بدیع زاده در آن
شرکت داشتند. آقای بدیع زاده در این مجلس داستان حسین و استعداد فوق‌العادهٔ او را در ضرب نوازی
با حضار در میان گذاشت و آن قدر از او تعریف کرد که فی‌المجلس کسی را به دنبال حسین فرستادند؛
و به این ترتیب حسین برای نخستین بار در چنان مجلسی و با چنان اساتیدی روبرو شد. سازها کوک
شدند و طبق معمول صبا و سماعی پیش‌درآمدی را شروع کردند و حسین نخستین آزمایش هنری خود
را با دو استاد مسلم موسیقی و ریتم آغاز کرد. در آغاز کار، چهرهٔ معصوم و سادهٔ حسین سبب شده
بود که کسی به او توجه نکند ولی پس از شروع شدن چهار مضراب، حضار کم‌کم متوجه شدند که با
تنبک نواز چیره‌دستی روبرو هستند. صبا که از همان اول به استعداد حسین پی برده بود، از این
آشنایی خوشحال بود اما حبیب سماعی که خود ضرب می‌نواخت بی‌میل نبود که سر به سر حسین
بگذارد لذا ریتم عوض کرد ولی حسین از عهدهٔ همراهی آن برآمد. سماعی ریتم را تندتر کرد بلکه
حسین را جا بگذارد اما حسین باز هم از عهده برآمد. آنگاه نوبت به بدیع زاده رسید که آهنگ ضربی
سنگینی آغاز کرد و حسین هم به خوبی از عهدهٔ آن برآمد و چون ساز آواز تمام شد فروغی و بهار
دربارهٔ ظهور هنرمندان نابغه از قشرهای ناشناختهٔ اجتماع به تفضیل سخن گفتند و به گرمی حسین را

به ادامهٔ کارش تشویق کردند. اما کار حسین تهرانی و استاد صبا به اینجا ختم نشد. صبا بی‌اندازه از
حسین و استعداد او خوشش آمده بود و حسین به شدت مجذوب و شیفتهٔ استاد شد و این اشتیاق او را
به کلاس درس استاد صبا کشاند و این آشنایی و دوستی و لطف و ارادت به جایی کشید که حسین رحل
اقامت به خانهٔ استاد صبا کشید و معتکف آن استان گردید.
پس از شهریور ۱۳۲۰ روح‌الله خالقی با شرکت و همت جمعی از دوستان هنرمند و هنر دوست خود
انجمن موسیقی ملی را پایه‌گذاری کرد که حسین از اعضای اصلی آن و تنها نوازندهٔ تنبک در انجمن
بود. به همین سبب با تشویق و راهنمایی خالقی، کلاس آموزش تنبک تأسیس کرد و شاگردانی تربیت
نمود. حسین در سال‌های بعد همچنین فعالانه به این کلاس می‌رسید و تا آخرین روزهای عمر، آن را
رها نکرد. به این ترتیب آنچه که امروز به نام هنر ضرب یا تنبک نوازی در همهٔ محافل هنری و
ارکسترهای معروف کشور اجرا می‌شود مرهون زحمات چهل سالهٔ حسین تهرانی است .