کلنل علینقی وزیری
دکتر گوهر نو – پژوهشگر
کلنل علینقی وزیری در سال ۱۳۰۵ ه. ق. (برابر با ۱۲۶۵ یا ۱۲۶۶ ه.ش.) در تهران به
دنیا آمد پدرش موسی خان وزیری معروف به موسی خان میرپنج، سرتیپ قزاق خانه بود و
مادرش بی‌بی‌خانم وزیری (با نام اصلی بی‌بی خانم استرآبادی) مؤسس «مدرسهٔ نسوان»
(اولین دبستان دخترانه در تهران) بود. خانوادهٔ مادر وزیری اهل بندر گز بودند. به عقیدهٔ
دکترهوشنگ شهابی، وزیری استعداد موسیقی را از مادرش به ارث برده بود چرا که بی‌بی
خانم خودش تنبک می‌نواخت و برادرش نوازندهٔ تار بود.او از پیشگامان آهنگسازی برای
اجرای ارکستری موسیقی ایرانی بود. وی به جهت تأثیرات عمده‌ای که بر موسیقی سنتی
ایران گذاشت، از جمله ایجاد روشی برای نت نویسی و شیوهٔ تدوین ردیف شهرت دارد
او از دانش‌آموختگان مدرسه سن لویی در تهران بود، در حوالی سی‌سالگی به اروپا
رفت و در آلمان و فرانسه آموزش موسیقی به روش غربی دید.
یکی از کارهای بزرگی که مرحوم کلنل وزیری در خدمت به موسیقی ایران انجام داده،
برپایی مدرسه عالی موسیقی است. استاد وزیری در سال ۱۲۹۷ خورشیدی به فرانسه
می‌رود و سه سال در هنرستان عالی پاریس به تحصیل موسیقی می‌پردازد. پس از آن دو
سال نیز به آلمان می‌رود و فراگیری علم موسیقی را ادامه می‌دهد. وزیری پس از آن در
اسفند ماه سال ۱۳۰۲ به ایران بازمی گردد و در همین سال مدرسه عالی موسیقی را تأسیس
می‌کند. در این مدرسه عالی موسیقی نُت نویسی، مبانی نظری موسیقی ایرانی و موسیقی
غربی، سلفژ و هارمونی به هنرآموزان آموزش داده می‌شد .
وی همچنین نت نویسی را در موسیقی سنتی ایران ترویج و دو علامت عَرَضیِ سُری و
کُرُن را برای همین منظور ابداع کرد.( سری ربع پرده آهنگ را بالا می برد و کرن یک
ربع پائین می آورد) وزیری برای اولین بار ردیف موسیقی ایرانی را به صورت مکتوب به
نت درآورد و از این طریق و نیز به واسطهٔ شاگردان بسیاری که تربیت کرد، تأثیراتی
ماندگار بر موسیقی سنتی ایران گذاشت .
وزیری چندین کتاب مهم در زمینهٔ موسیقی ایرانی (از جمله کتاب دستور تار و کتاب
موسیقی نظری) و نیز راجع به زیبایی شناسی نوشت. از وزیری چند قطعهٔ ضبط شده
(روی صفحه) باقی مانده‌است. به جز خلق آثار موسیقی و سرودهای متعدد، وی چندین
تئاتر نیز نوشت و روی صحنه برد. او همچنین باشگاهی به نام کلوپ موزیکال برای
فعالیت های هنری (موسیقی و نمایش) ایجاد کرد. وزیری به عنوان اولین کسی که اعتدال
مساوی را در موسیقی سنتی ایرانی ترویج کرد شناخته می‌شود.
استاد وزیری در نوازندگی تار و آهنگسازی نیز بسیار چیره‌دست بود. دخترک ژولیده، دو
عاشق و سمفونی نفت از معروف ترین آهنگ های ساخته استاد وزیری است .
وزیری اولین موسیقی دان ایرانی (در تاریخ معاصر) بود که برای تحصیل موسیقی به
اروپا رفت و پس از بازگشتش به ایران تا مدت ها تنها موسیقی دانی بود که با تئوری
موسیقی کلاسیک غرب آشنا بود و آن را ترویج می‌داد. همچنین وی با نگارش کتاب
دستور تار اولین کسی بود که ردیف موسیقی ایران را به صورت مکتوب به نت در آورد.
وزیری اولین کسی بود که در موسیقی ایرانی اعتدال مساوی را معرفی کرد و ترویج داد؛
در این روش، هر اکتاو به ۲۴ ربع پرده مساوی تقسیم می‌شود. این روش امکان ایجاد
هارمونی در موسیقی را فراهم می کرد.او این دیدگاه را اولین بار در کتاب دستور تار
به‌طور مختصر شرح داد و سپس در کتاب موسیقی نظری به‌طور مفصل تری توضیح
داد.
علینقی وزیری شاگردانی را تربیت کرد که چندی از آن ها در موسیقی ایران نامدار گشتند،
از جمله: ابوالحسن صبا، روح اله خالقی،موسی معروفی، جواد معروفی، حسین
سنجری،[حشمت سنجری عبدالعلی وزیری، علی‌محمد خادم میثاق، حسینعلی ملاح .
او با دعوت از برخی هنرمندان هم‌دوره‌اش (نظیر علی دشتی، علی‌اکبر دهخدا،
غلامرضا رشید یاسمی، بدیع‌الزمان فروزانفر و سید حسن تقی‌زاده) یک «آکادمی هنرهای
زیبا» تأسیس کرد که هدفش جمع‌آوری فرهنگی از واژگان موسیقایی بود و به عقیدهٔ برخی
پیش زمینه‌ای شد برای تشکیل فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
وزیری از دیدگاه هنرمندان
برخی از افرادی که کارهای وزیری را نقد کرده‌اند، به خلق و خوی وزیری نیز اشاراتی
داشته‌اند. «هرمز فرهت »در مدخلی که راجع به وزیری در دانشنامه ایرانیکا نوشت، او را
فردی بسیار پرانرژی و منضبط توصیف کرده‌است که ورزش روزانه را حتی تا سنین
پیری نیز ادامه داد. وی همچنین وزیری را دارای شخصیتی بسیار اثرگذار توصیف کرده
که به فرهنگ غربی علاقه داشت و تلاش می کرد که ایران را از عقبگرد فرهنگی نجات
دهد. روح‌الله خالقی نیز با واسطه از زبان همسر وزیری چنین نقل می‌کند که گاهی
وزیری صبح پس از ورزش صبحگاهی به گوشهٔ صندوق خانه می رفت و ساز می‌زد و
چنان بر ساز زدن متمرکز می شد که تا غروب متوجه احساس گرسنگی نمی‌شد و غذا
نمی خورد و حتی پس از آن هم باز به تمرین تار ادامه می‌داد .
وزیری از نظر داشتن یک شخصیت کاریزماتیک نیز زبانزد بود. حسین علیزاده چنین
می‌گوید که حضور قدرتمند وزیری بر موسیقی دانانی که در زمان او صاحب سبک و
صاحب نظر بودند نیز اثرگذار بود چنان‌که بر علی‌اکبر شهنازی و حتی درویش‌خان (که
از استادان خود وزیری بود) نیز تأثیر گذاشت .
شاد روان استاد روح‌الله خالقی نیز نخستین مواجهه خود با تارنوازیِ کلنل وزیری را به
زیبایی شرح داده است. ماجرا به زمانی بازمی گردد که روح‌الله خالقی در مدرسه عالی
موسیقیِ وزیری ثبت نام می‌کند. کلنل پس از سخنرانی برای شاگردان و گفتن از اهدافِ
مدرسه عالی موسیقی، با همراهی سلیمان سپانلو و ابوالحسن صدیقی چند قطعه را برای
هنرجویان تازه‌وارد اجرا می‌کند.
شاد روان روح الله خالقی نوشته است که پس از اجرای گروهیِ این ارکسترِ سه نفره،
سپانلو تار را به دست کلنل داد و از استاد خواهش کرد که به جای عیدی، برای شاگردان،
به تنهایی ساز بزند. وزیری که تا آن وقت ایستاده بود، نشست و مانند عقابی که کبوتری را
به چنگال بگیرد، تار را به دست گرفت. اولین ضربه مضراب او چنان صدای صاف و
پخته‌یی از ساز بیرون کشید که تصور کردیم نغمه پیانو است. تصور ما بی‌جهت نبود؛
زیرا در گوشه سالن، پیانویی قرار داشت، اما نوازنده یی در پشت آن نبود. پس خیال ما
اشتباه بود: مضراب به سیم تار نواخته شده بود!
وزیری چند دقیقه برای ما تار زد. سرعت مضراب و پختگی و مهارت پنجه او چشم های
ما را خیره کرد. تا آن روز… تار بسیار شنیده بودم، اما تار وزیری آیت دیگری از قدرت و
توانایی بود. انگشت های کشیده لاغر استخوانی او که رگ هایش به خوبی دیده می‌شد،
چنان با مهارت و سرعت در روی پرده‌ها حرکت می‌کرد که همه ما متحیر و مبهوت
شدیم. وقتی تار را زمین گذارد، مانند مردم حیرت زده با تعجب و تحسین به او نگریستیم و
قادر به اظهار تشکر و کف زدن نبودیم. چند تن از بهترین شاگردان کلاس تار برخاستند و
دست استاد را با خضوع تمام بوسیدند.
استاد سعید نفیسی، ادیب، مترجم، مصحح و نویسنده نامدار ادبیات فارسی، از دوستان
صمیمیِ کلنل وزیری بود و زمانی طولانی با او سابقه دوستی و رفت وآمد داشت. وی در
مطلبی که در سی‌ام مهرماه سال ۱۳۳۸ نوشته، نکته‌یی را درباره استاد وزیری یادآور
شده است:
«جالب ترین صفت مردانه یی که در این مدتِ دراز از وزیری دیدم، همین کفّ نفس
مخصوص او در سخن گفتن است. مردان بزرگ که در کار خود تسلّط دارند و از بس در
فنّ خود توانا هستند که به این پَستی‌ها [منظور در هر موضوعی سخن گفتن است] تن در
نمی‌دهند، اینجا شناخته می‌شوند… .
آشکار می گویم که من پس از سی و پنج سال دوستی با وزیری، هنوز به کسی نزدیک
نشده‌ام که تا اندازه یی که از دیدار وزیری لذت می‌برم، از برخورد با او شاد شوم.»
بیژن ترقی، شاعر و ترانه سرای بزرگ موسیقی ایران در باره وزیری گفته است:
«ما اگر مکتب کلنل وزیری را از نزدیک درک نکرده‌ایم، ولی تأثیر فعالیت های مستمر و
نقشی که او در گستره فرهنگ موسیقی این کشور به عهده گرفت، از آن به خوبی مطلعیم؛
زیرا مکتب آموزشی کلنل چنان تحولی در موسیقی ایرانی و ارکستره کردن آن ایجاد کرد
که کلیه هنرمندان موسیقی معاصر تأثیرپذیرفته از آموزش ها و راهنمایی های سودمند او
بوده و خواهند بود.»
کلنل وزیری افزون بر آهنگسازی، نوازندگیِ تار و تألیف و تدریس موسیقی، گاه خوانندگی
نیز می‌کرد و صفحه‌هایی نیز با صدای وی ضبط شده است.
اسماعیل نوّاب صفا، دیگر ترانه سرای نامدار موسیقی ایران، درباره خدمت های
موسیقایی استاد وزیری، به ویژه اثری که صدای وی بر کار خوانندگان ایرانی گذاشته بود،
نکته‌یی را در ضمن کتابِ خاطرات خویش درج کرده است. او درباره اثرگذاری کلنل
وزیری در تحول ایجادشده در طرز خواندن خوانندگان موسیقی ایران، نوشته است:
«نقش علی نقی وزیری و مدرسه عالی موسیقی در این تحوّل انکارناپذیر است. در گذشته
خوانندگانی که اوج می خواندند یا به اصطلاحِ عوام شش دانگ صدا داشتند، طرز
خواندنشان مرغوبِ عصر بود؛ ولی صدایِ بَمِ کلنل که گاه همراه روح‌انگیز و زمانی به
تنهایی می خواند، خوانندگانِ استاددیده را متوجه این نکته کرد که اجرای صحیح شعر و
آواز و تحریرهای متناسب، باید جای جیغ کشیدن و دِلِی دِلِی و اَمان اَمان را بگیرد.»
آثار
از وزیری آثار متعددی به شکل مکتوب و صوتی بر جای مانده‌است.
آثار مکتوب
دستور تار و تعلیمات موسیقی، ۱۹۲۲ میلادی، برلین
موسیقی نظری (در سه جلد برای دورهٔ متوسطه)، ۱۳۱۳، تهران
نظری مفصل به موسیقی غربی و آکوردشناسی، ۱۳۱۳، تهران
آرمنی موسیقی ربع‌پرده‌ای، ۱۳۱۴، تهران
دستور ویولن برای دوره مقدماتی، ۱۳۱۵، تهران
دستور ویولن شامل آوازهای ایرانی، ۱۳۱۵، تهران
سرودهای مدارس «از پندهای سعدی»، ۱۳۱۶، تهران
سه پیشاهنگ، ۱۳۱۶، تهران
جوجه اردک زشت، ترجمه، ۱۳۱۷، تهران .
خواندنی‌های کودکان، ۱۳۲۶، تهران
مرال جنگل، ۱۳۲۸، تهران
زیباشناسی در هنر و طبیعت، چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۲۹
زیباشناسی تحلیلی اثر پی یر گاستالا، ترجمه توسآثار صوتی
آثار بدون خواننده (شامل مارش ظفر، مارش لشکر جنوب، مارش ایران، مارش اصفهان،
بندباز، دخترک ژولیده، ژیمناستیک موزیکال، حاضرباش، رقص دختر من، والس دو
نامزد، سمفونی شوم، سمفونی نفت)
سرودها (از جمله سرود ورزشکاران، سرود ای وطن، سرود پاینده ایران، مارش حرکت،
سرود مهر ایران، سرود خاک ایران، و چند سرود برای مدارس)
ترانه‌ها (شامل وصال دوست، مشتاق و پریشان، حسن عهد، اهل دل، کنار گلزار، اسرار
عشق، موسم گل، راه وصال، صحبت دل، بهار، سوز من، بسته دام، ره عشق، پاداش،
جدایی، دو بلبل)
ترانه‌های کودکانه (شامل گنجشک محبوس، کودک یتیم، مادر، تاتی تاتی)
آثار غنایی (شامل خریدار تو، گوشه نشین، شکایت نی، نیم شب، دلتنگ، دو عاشق، ناامید،
و چند اثر دیگر روی اشعاری از سعدی، مولوی، حافظ و حسین گل‌گلاب)ط وزیری، چاپ
دانشگاه تهران، ۱۳۲۶
تاریخ عمومی هنرهای مصور، چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۴۶
علاوه بر آثار فوق، مجموعه‌ای از سخنرانی های وزیری در زمینه هنر و زیباشناسی
توسط سعید نفیسی جمع‌آوری و در قالب کتابچه‌ای به نام «در عالم موسیقی و صنعت» در
سال ۱۳۰۳ یا ۱۳۰۴ منتشر شد .
Recent Comments/نظرات اخیر