دکتر گوهر نو – پژوهشگر

صنایع دستی ایران چون فروغی در دل این سر زمین می تابد .بازدید کنندگانی که به ایران عزیز
مسافرت می کنند این فروغ جاودانی آنها را به سوی خود جلب می کند و با خرید قطعاتی پیوسته به یاد
آن بازدید می افتند ! .
« خاتم » یکی از آن صنایع دستی است که به اشکال مختلف می درخشد و خاطرات مسافرت
به ایران به ویژه به شیراز و اصفهان را زنده نگاه می دارد .


منشأ لغوی و هنری خاتم


در اینکه چرا کلمه «خاتم » به این هنر اطلاق شده و در چه زمانی اولین بار به کار رفته است همانند
تاریخ پیدایش و اصلیت آن، با نوعی ابهام توأم است و به کار بردن آن برای این هنر به مناسبت خاتم
انگشتری حضرت سلیمان بوده است. عده‌ای دیگر معتقدند که نقطه آغازین هنر خاتم از رسم‌های منبت
سرچشمه گرفته است. هم اکنون شیراز را زادگاه و اصفهان را می توان به عنوان پایگاه این هنر فاخر
و برجسته از مجموعه صنایع دستی ایران نام برد. خاتم کاری، میناکاری، فیروزه کوبی و … صنایع
دستی ایران را به رنگین کمانی از رنگ و طرح و نقش تبدیل نموده اند.
خاتم در لغتنامه ها به : ۱ – انگشتری . 2 – مهر، نگین . ج . خواتم . 3 – آخری ، آخرین . 4 – اشیایی
مثل قاب عکس ، جای قلم و مانند آن که بر روی آن با عاج ، استخوان ، فلز و چوب زینت کاری و نقش
و نگار شده باشد معنی گردیده است .


خاتم یکی از هنرهای زیبا و فاخر دنیاست. هنر آراستن سطح اشیای چوبی به صورتی شبیه موزاییک
بامثلث‌های کوچک دو پهلو برابر و سه پهلو برابر از جنس عاج، چوب‌های مختلف، استخوان و فلزات
گوناگون. . در دائره لمعارف فارسی آمده‌است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن
گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر
خاتم سازی معجزه ابراهیم پیامبر است» شواهد بسیاری موجود است که شهر شیراز به عنوان
خاستگاه خاتم کاری ایران پایتخت خاتم کاری ایران می‌دانند. هرچند که در دوران صفویه این هنر
به اصفهان منتقل شد و دراصفهان به عنوان پیشه به تولید انبوه رسید .


تاریخچهٔ خاتم‌کاری

دربارهٔ مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل
ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم‌سازی را چه کسی ابداع کرده‌است. اما
روایتهای زیادی خاستگاه خاتم کاری را شیراز می‌دانند زیرا قدیمی‌ترین آثار خاتم کاری در این شهر
دیده شده است . این شیوه تا چند قرن بعد از اسلام متداول بوده است
نام خاتم را به معنای تمام کننده کار تلقی می‌کنند. در واقع این هنر را غایت پیشرفت در ترسیم ریزترین
رسم‌های هندسی و الهام کننده این گونه رسم‌ها می‌دانند
این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش
رابطه مستقیم بین ایران و چین ، به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم
کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی
رسید، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای
دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کمک کرد.
هنر خاتم در طول پیدایش و تکامل خود سینه به سینه و از استاد به شاگرد و از پدر به پسر انتقال یافته
وخواه ناخواه با تغییراتی به شکل امروزی در آمده است. در این نقل و انتقال‌ها چه بسا رموز و اسرار
کار که از میان رفته و چه افسانه‌ها که جای واقعیت را در این فن گرفته است.
عده ای از پژوهشگران بر این باور اند که :خاتم کاری را یکی از روش‌های تزئین سطح اشیا به ویژه
اشیا چوبی دانست که از دوره آل مظفر مورد توجه هنرمندان ایرانی قرار گرفته و تا امروز
ویژگی های اصالتی آن دستخوش تغییراتی شده است.
شاید بتوان آغاز هنر خاتم کاری را با استناد به قدیمی ترین اثر موجود در موزه متروپولیتن مربوط به
دوران آل مظفر بدانیم؛ این اثر یک رحل چوبی است که به تاریخ (۷۶۱ هجری قمری )، با منبت،
مشبک و خاتمکاری تزیین شده و نام سازنده و همچنین نام محل ساخت اثر روی بدنه آن مشاهده می
شود.
می توان دوره صفوی را یکی از دوره های پراهمیت هنر خاتم کاری در ایران خواند زیرا که آثار به
جای مانده از این دوره خود گواه این بیان است.
پادشاهان صفوی استفاده از خاتم کاری را در تزئینات پر اهمیت دانسته و خاتم‌کاران نیز برای تزئین
انواع سطوح مانند درهای ورودی، صندوق قبور و انواع قاب و صندلی و… از خاتم کاری استفاده کرده
اند .
خاتم سازی برای اولین بار در شهر شیراز به وجود آمده است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر
حاضر میز خاتمی است که در نمایشگاه جهانی بروکسل (سال ۱۹۵۸) مدال طلا را نصیب خود کرد.
هنرمندان این رشته در کاخ مرمر اتاقی از خاتم به وجود آورده‌اند که در، دیوار، سقف، میز، صندلی و
دیگر لوازم آن از خاتم است.
در کاخ گلستان و مجلس شورای ملی سابق نیز به خاتم‌های جالب دیگری بر می‌خوریم.

ازدیگر آثار و نمونه‌های تاریخی در این هنر:

منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزار سال.
سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در
سال۸۰۷خورشیدی هجری(۱۴۰۵میلادی) .
درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب‌ها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب‌الله در سال
۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می ‌شود.
درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقره‌ای مربوط به سال
۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
در‌های تالار اینه کاخ گلستان
تعداد دو در خاتم کاری شده توسط خاتم سازان شیراز در موزه دوران اسلامی تهران.
تعدادی در دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم شهر ری که قدیمی‌ترین ان مربوط به
دوره ال بویه تا اواخر قاجار است.
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از شیراز وسایر نقاط ایران
هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان دعوت شده و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌کاری،
منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، به ساختن ساختمان‌های حکومتی و بارگاه‌ها و اماکن مقدس
تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر
هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و
سخت‌ ترین شرایط زندگی می‌کردند .
در سال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک)
تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاه‌های
خاتم‌ سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
آثار به‌جامانده، ۷۲ نفر از هنرمندان شیراز (به سرپرستی استاد خلیل گلریزخاتمی و استاد
غلام حسین گلریزخاتمی)، اتاق هفت در هفت متری خاتم‌کاری شده با تمامی وسایل موجود در آن،

در کاخ مرمر به مدت چهار سال..

از استادان بنام خاتم کاری در شیراز و ایران را می‌توان به (استاد عبدالخالق گلریز خاتمی) ملقب بهر
پدر خاتم ایران و (شادروان استاد عبدالعلی گلریز خاتمی) ٬(احمد روحانی) اشاره کرد که خود صاحب
سبک در این رشتهٔ هنری می‌باشند.


خاتم‌ کاری در ادبیات


در اشعار شاعران قبل از سده نهم هرجا نامی از خاتم برده شده به معنی و مفهوم انگشتری بوده
وتنهایک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتم‌سازی آمده‌است:
صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ
گویا که لب لعل تو خاتم بند است


آثار خاتم سازی در دوره های مختلف


عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است. صندوق مرقد سید علا»الدین حسین
فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها 400 تا 450 سال است.
قاب آینه خاتم که در تاریخ 1124 ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم
محمدحسین صنیع خاتم است. صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در
سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در
زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران
است.
در دوران قاجاریه ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.
در دوره پهلوی ، ساخت صندوق های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت
شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع) .