محمود مجاهد

حضور ایالات متحده آمریکا در ایران از دیدگاه پژوهش گری
دارای دو جنبه بود یکی فرهنگی و دیگر اقتصادی ؛ که شکل
فرهنگی آن آغازگر این حضور تاریخی بوده ؛ و برخلاف سایر
کشورهای اروپایی هدف دینی آن بسیار رقیق بود. آمریکایی ها
از همان آغاز رابطه سیاسی درک کردند که جامعه اسلامی مستعد
پذیرفتن مسیحیت نیست و با استفاده از آزمون گروه های مذهبی
اروپایی به بیهودگی آن روش پی بردند و این راه را دنبال نه
کردند .
آمریکایی ها بتدریج به تاسیس مدارس در ایران پرداختند . از
جمله مدرسه آمریکایی تهران ؛ که افراد شایسته ای را برای
سیستم اداری نوین ایران تربیت کرد. برای توضیح اینکه چرا
ایرانیان در ابتدای مراوده آمریکایی ها با دید مساعد درک کردند
میبایستی به گذشته برگردیم ؛ و اوضاع و احوال ایران را بررسی
کنیم تا بتوانیم در این زمینه به استنتاج صحیح برسیم .
پس از هجوم نظامی و دیپلماتیک روس و انگلیس بر ایران زمام
داران این کشور تشخیص دادند ؛ که باید برای تخفیف فشار این
دو دولت به قدرت سومی رو آوردند . رواج این اندیشه سیاسی
مقارن بود با ظهور نا پلیون در اروپا که منجر به آغاز فتح علی
شاه قاجار با او شد ؛ ولی عهد شکنی ناپلیون و به هیچ گرفتن
ایران در مذاکرات صلح با روسیه مردم ایران را از این راه
روگردان کرد .

مقارن دو جنگ جهانی اول و دوم بنا بر این سوابق ذهنی افکار
همگانی متوجه آلمان شد ؛ که به ستیز با روس و انگلیس
برخاسته بود ؛ که با شکست آلمان در هر دو مورد این موضوع
نیز منتفی شد و سپس افکار عمومی متوجه آمریکا گردید .
بر پایه زمینه فکری یاد شده و کشیدن پای قدرت سوم به ایران ؛
پس از انقلاب مشروطیت و نیاز به تنظیم مالیه ایران از شوستر
آمریکایی دعوت شد ؛ که به ایران بیاید و زیر عنوان مستشار
مالیه به تنظیم اوضاع مالی ایران و دریافت مالیات های عقب
افتاده به پردازد . شوستر ضمن به کار بستن طرح های اصلاحی
خود با مخالفت روس ها روبرو شد و در برابر اتمام حجت روسیه
تزاری از مقام خود برکنار گردید .
اقدامات شوستر در ایران بسیار درخشان بود و مشروطه نوپای
ایران به شدت از او حمایت کرد و به سعی بی حاصل برای
نگاهداری او پرداخت . وی نخستین بیگانه ای بود که چهره یک
قهرمان را به خود گرفت و از احترام افکار عمومی برخوردار
گردید .
شوستر در باره ماٌموریت خود که ناکام ماند کتابی نوشته که زیر
عنوان ( اختناق ایران ) به فارسی ترجمه شده .
سابقه ذهنی که ایرانیان از خدمات شوستر داشتند سبب شد که
باردیگر متوجه مستشاران آمریکایی شوند ؛در نتیجه (میلسیپو)
با هیاٌتی برای تنظیم مالیه ایران در دو سفر به این کشور آمدند .
در قسمت اول در اثر اختلاف سلیقه با رضا خان سردار سپه یا
رضا شاه برکنار شدند و در سفر دوم ماٌ موریت آنها مصادف بود
با جنگ جهانی دوم در نتیجه در انجام خدمت توفیقی حاصل نه
کردند ؛ زیرا تمام امکانات مالی و اقتصادی ایران در اختیار

متفقین قرار گرفته بود ؛ و در نتیجه میلسیپو نتوانست راه
شوستر را دنبال کند .
پس از جنگ جهانی اول یک رشته کارهای عمرانی در ایران
آغاز شد ؛ که یکی از آنها احداث راه آهن سرتاسری به گونه ای
که خلیج فارس را به بحر خزر متصل نماید .
آمریکایی ها در سه مرحله ساختمان راه آهن جنوب را آغاز
کردند . در آغاز سندیکای راه آهن این کار را شروع کرد و
کمپانی یولن آن را دنبال نمود ؛ و سپس هیاٌت نظارت آمریکایی
به رفع نواقص پرداخت .
هیاٌت نظارت آمریکایی این نواقص را رفع کرد ؛ ولی ادامه کار
آنها متوقف گردید و شرکت آمریکایی ها در کارهای عمرانی
ایران ادامه پیدا نکرد ؛ و حضور آنها در حوزه خلیج فارس دچار
وقفه شد با این وصف موضوع را باید عمیق تر بررسی کرد .
به عقیده نگارنده انگلیس ها فعالیت خود را بر محور نفت
متمرکز کرده بودند و آمریکایی ها نیز خود را کنار کشیدند تا
حضور اقتصادی این دو قدرت انگیزه دخالت شوروی را در
کارهای عمرانی ایران فراهم نکند ؛ چنین به نظر می رسد که
هیاٌت حاکمه ایران هم ؛طرفدار همین روش بودند . بنابراین
سرمایه داران آمریکایی متوجه منابع عظیم نفت عربستان شدند و
کارهای عمرانی ایران هم به وسیله کشورهای کوچک اروپایی و
شرکت های آنها انجام شد که فاقد خطر احتمال نفوذ بودند .
جنگ جهانی دوم انگیزه حضور نظامی آمریکا در سراسر جهان
شد. برخلاف جنگ جهانی اول که این حضور منحصر به اروپا
بود . اقدام متفقین و در راٌس آنها آمریکا سبب دخالت نظامی
شوروی و انگلیس در ایران و در دنبال آن حضور آمریکا در

خلیج فارس شد ؛ که علایق اقتصادی و سیاسی آن دولت را در
پی داشت .
خسارات وارده بر ایران در جنگ دوم به مراتب زیادتر از جنگ
اول بود ؛ زیرا در جنگ اول خسارات محدود به نقاط سوق
الجیشی بود ؛ ولی در جنگ دوم به تمام بنادر و خطوط ارتباط
ایران لطمه وارد آورد ؛ و بدین سبب که بند رها و راه آهن و راه
های شوسه در اختیار متفقین قرار گرفته بود .
بازرگانی داخلی و خارجی بکلی فلج شد به گونه ای که حمل کالا
از نقطه ای به نقطه دیگر به ندرت و به آهسته گی صورت می
گرفت .
جنگ با تمام مشکلات آن پایان یافت و سرباز روسی با سلاح
آمریکایی موفق شد آلمان ها را از دشت های روسیه به عقب
براند ؛ و متعاقب آن با دخالت مستقیم سربازان آمریکایی جنگ در
حوزه مدیترانه و جبهه غرب نیز به سود متفقین تمام شد .
حضور ایالات متحده آمریکا در خلیج فارس با پایان جنگ خاتمه
نیافت .
رقابت بین آمریکا و شوروی در خاورمیانه به ویژه ایران و
حوزه خلیج فارس آغاز شد ؛ و ایران رنج دیده از جنگ جز
عنوان ( پل پیروزی) چیزی نصیبش نشده بود با بحران بعد از
جنگ که اهم آن مسٌاله آذربایجان بود؛ روبرو گردید .
شوروی که برابر توافق های قبلی و قراردادهایی که در زمینه
تخلیه ایران پس از جنگ منعقد شده بود؛ ایران را از لحاظ نظامی
ترک گفت و حکومت غیرقانونی آذربایجان دگرگون گردید . در
اینجا عوامل چندی به حکومت وقت و غیر قانونی آذربایجان پایان

داد . نخست اینکه آذربایجان از دموکرات ها فاصله گرفتند . دیگر
آن که سازمان ملل متحد از دستگاه حاکمه ایران پشتیبانی کرد .
در اینجا یک نکته نباید از نظر دور بماند و آن این است که ایالات
متحده آمریکا برای حل مساٌ له آذربایجان در مقیاس گسترده ای
کمک کرد و در نتیجه روشنی بر کارنامه سیاسی آمریکا در کران
پرتو افکند . به گونه ای که ایرانیان برای حل مشکلات دیگر خود
نیز متوجه ایالات متحده آمریکا شدند .
پس از جنگ جهانی دوم بحران اقتصادی و بیکاری بر تمام شٌون
اجتماعی کشور ایران سایه افکند و بیم آن می رفت ؛ که در اثر
فشار احزاب چپ و جریان های فکری از آن ها پیروی می کردند
و بی توجهی به ارتش درمدت پنج سال پایه های طبقاتی حکومت
ایران سست شده ؛ و رژیم این کشور در جهت سوسیالیسم
افراطی تغییر شکل پیدا کند . در این موقع بود که آمریکا برای
بهبود وضع ارتش به کمک رژیم ایران شتافتند.
همانگونه که دولت آمریکا برای جبران خرابی های ناشی از
جنگ با ارایه طرح مارشال به کمک اروپا شتافت در ایران نیز
دست بکار شد ؛ و در زمینه های گوناگون از جمله بهداشت و
فرهنگ اقداماتی انجام داد . آنچه مربوط به امور آموزش و
پرورش به وسیله اصل ۴ ترومن عملی گردید و از حدود کارهای
سطحی تجاوز نکرد . لیکن اقداماتی که در زمینه بهداشت و پیش
گیری انجام گردید چشمگیر و سود بخش بود ؛ و پس از آن نیز
از سوی دولت ایران دنبال شد . ضمنا اداره اصل ۴ به تخفیف
بحران بیکاری کمک کرد و به دولت ایران فرصت داد که در این
راه گام بردارد .

حضور نظامی ایالات متحده آمریکا در خلیج فارس بازتاب گستره
ای را در زمینه های اقتصادی و سیاسی به ویژه در مورد نفت در
پی داشت .
ژاک پیرن در کتاب جریان های بزرگ تاریخ معاصر ترجمه
مهندس رضا مشایخی جلد دوم زیر عنوان : روزولت انحصار
استخراج نفت عربستان سعودی را از ابن سعود تحصیل کرد
مطالبی نوشته که در اینجا نقل می شود :
ملاقات ابن سعود با روزولت روی رزمناو ( کنی ) صورت گرفت
و نتایج حاصله از این ملاقات خارج از حد تصور بود.
انحصار استخراج و فروش نفت عربستان از فواید این مذاکرات
بود. ابن سعود در برابر تفویض حق استخراج نفت در تمام
قلمرو عربستان قول گرفت که هیچگونه تغییری در سرحداتش
داده نه شود. دوره امتیاز شصت سال بود و پس از پایان مدت
کلیه تاسیسات و لوازم به عربستان تعلق خواهد گرفت .
روزولت انگلیس ها را در جریان مذاکرات نفتی خود نگذاشته
بود؛ و پس از وقوف چاره ای جز تسلیم نداشتند .
بدین نحو نه تنها تمام نفت عربستان منحصرا در حیطه تصرف
آمریکایی ها قرار گرفت بلکه به نفوذ و سلطه قدیمی انگلستان در
مشرق زمین تا حدی پایان داد .
این بود اطلاع و نظر (ژاک پیرن) واما از دید نگارنده انعقاد
قرارداد نفتی عربستان و آمریکا دارای عکس العمل بسیار
گسترده ای در عربستان و سایر کشورهای خاورمیانه به ویژه در
ایران بود . عربستان با انعقاد این قرارداد دوام حکومت خاندان
سعودی را تضمین کرد .

در این اثنا کوشش دولت شوروی برای بدست آوردن امتیاز نفت
در ایران شدت گرفت تا شوروی موفقیت هایی در زمینه نفت
معادل آنچه آمریکایی ها تحصیل کردند نهایت محدودتر و با
رعایت مصالح انگلیسی ها بدست آوردند ؛ ولی قیام ملت ایران
برای ملی کردن نفت جلو مصالح روس ها را گرفت. ضمنا به
دوران تسلط انگلیس در منافع نفت ایران پایان داد و عصر نوینی
در کشور ما آغاز شد .
ملی کردن نفت که دکتر مصدق رهبری آن را به عهده داشت یک
ضرورت تاریخی بود که جنگ جهانی دوم در پی آورد .
ایران برای جبران خرابی های ناشی از جنگ به سرمایه هنگفتی
نیاز داشت که با تجدید سازمان نظامی کشور ما همراه بود .
بنابراین ملی کردن نفت جبر تاریخ بود که اگر حوادث نفتی
عربستان هم روی نمیداد این کار حتمی بنظر می رسید و باید
عملی می شد ؛ زیرا اجتناب ناپذیر بود .
قرارداد نفت عربستان و آمریکا چنانچه اشاره کردم واقعه مهمی
بوده در تاریخ خاورمیانه ؛ و مهمتر از آن ملی کردن نفت ایران
که نه فقط خاورمیانه را تکان داد ؛ بلکه زلزله سیاسی شدیدی
ایجاد کرد به گونه ای که قریب به ملی شدن منابع نفتی ایران آب
راه سویز نیز ملی اعلام شد .
علاوه بر آنچه گفته شد پس از ملی شدن نفت ایران کارتل ها و
شرکت های نفتی فعال در خاورمیانه از ترس اینکه کارگران آنها
دست به اعتصاب بزنند میزان دستمزد آنها را افزایش دادند.
در ضمن سرکشی عادلانه ملت ایران بر علیه شرکت نفت ایران و
انگلیس و پایان دادن به قدرت مستعمراتی پایه های استعمار را
در سراسر جهان متزلزل کرد .

قرارداد نفت عربستان و آمریکا از این لحاظ که منابع مورد نظر
در شمال سرزمین های عربی قرار داشت و فرآورده های نفتی بنا
گزیر باید از راه خلیج فارس صادر شود اوضاع این منطقه را
دگرگون کرد . بطوریکه حوزه خلیج از لحاظ اقتصادی چنان فعال
شد؛ که تا آن تاریخ سابقه نداشت و بالا رفتن میزان استخراج
نفت در ایران نیز یکی از انگیزه های این جوش وخروش
اقتصادی بود .
علاوه بر آنچه گفته شد انگلستان پس از جنگ دیگر قادر نبود
موجودیت فرمانروایان عرب خلیج فارس را در برابر شدت عمل
عناصر چپ و راست نگهبانی کند . از این رو منطقه را ترک کرد
و این وظیفه را به آمریکا واگذار نمود؛ و آمریکا نیز نوعی
حمایت بدون عهد نامه و قرارداد را در مورد این شیخ نشین ها
اعمال کرد .

فهرست منابع و ماخذ

تاریخ تمدن. ویل دورانت

اوستا. استاد پور داود

شاهنامه. فردوسی

سینوهه پزشک مخصوص فرعون میکاو التاری. ترجمه ذبیح اله منصوری

سازندگان استراژی نو. ادوارد ارل ترجمه محمدعلی پیروزان

روح ا لقوانین. منتسکیو

یادداشت های نیارکوس. نیارکوس

مقدمه ابن خلدون ترجمه پروین گنابادی

سفر نامه. ناصر خسرو علوی

گلستان سعدی

دریای کبیر. فرصت ا لدوله

خلاصه در باره ایران سرجام ملکم

آثار عجم. فرصت الدوله

داستان بشر. هندریک ویلم دان لون

دیوان حافظ حافظ

عقیده بزرگترین علمای اقتصاد. جورج ساول ترجمه دکتر حسین پیرنیا

جریانهای بزرگ تاریخ معاصر. ژان پیرن ترجمه مهندس رضا مشایخی

مجموعه مقالات عبدالمیح انطاکی

خلیج فارس حسین نور بخش

حوادث بزرگ تاریخ. ویلیام دویت ترجمه رضا امینی

تمدن ساسانی علی سامی