مهرگان یا جشن مهر یکی از بزرگترین جشن‌های ایران باستان بوده است که در
مهر روز از ماه مهر برگزار می‌ گردیده است. «مهرگان» پس از نوروز بزرگترین جشن
.ایرانیان باستان بوده‌است

جشن مهرگان چیست ؟

مهرگان بعد از نوروزدر رده دوم را از نظر اهمیت جشنها دارا می باشد . مهرگان آغاز
فصل پائیز است . این جشن روز مهر از فصل مهر می باشد ( ۱۰ مهر ) . فلسفه این
جشن مهم ایرانی به دوران ضحاک تازی باز می گردد . ضحاک و اقوام او مدتهای مدیدی
بر ایران حکومت می کردند و عده کثیری از جوانان ایران زمین را به قتل رسانده بودند و
مردم از ظلم و جنایات آنان به تنگ آمده بودند . در آن زمان کاوه آهنگر از میان مردم بر
خاست و با برافراشتن چرم آهنگری خود که بعدها درفش کاویانی نام گرفته رهبری
براندازی ضحاک تازی را بر عهده می گیرد و او را با یاری مردم در کوه دماوند زندانی
…می کنند و به ظلم او پایان می دهند
این جشن در مهر روز آغاز می‌شود و شش روز به درازا می‌انجامد و در روز رام روز
به پایان می‌رسد. نخستین روز جشن، مهرگان عامه (همگانی) و واپسین روز جشن
مهرگان خاصه (ویژه) نامیده می‌شود. در زمان ساسانیان بر این باور بودند که اهوره‌مزدا
یاقوت را در روز نوروز و زبرجد را در روز مهرگان آفریده‌است و از دیر باز ایرانیان
بر این باور بودند که در این روز کاوه آهنگر علیه ضحاک به پاخاست و فریدون بر اژی
.دهاک (ضحاک) غلبه کرد
مردم ایران از هزاره دوم پیش از میلاد آن را جشن می‌گیرند. مهرگان نیز همانند نوروز
با آیین یگانه و آداب و رسوم ویژه برگزار می‌شود. مهر یا میترا در زبان فارسی به معنای
«فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است و ضد دروغ، دروغ‌گویی
پیمان‌شکنی و نامهربانی کردن است. فلسفه جشن مهرگان سپاسگزاری از خداوند به خاطر
نعمت‌هایی است که به انسان ارزانی داشته و استوار کردن دوستی‌ها و مهرورزی میان
.انسانهاست

بسیاری واژه مهر را «عشق، دوستی» معنا می‌کنند نه «پیمان و قرارداد» زیرا آنچه
که میان روابط خانوادگی معنا دارد «عشق، دوستی» است و نه «پیمان و قرارداد». مهر به
معنای فروغ و روشنایی نیز به کار رفته‌است، در نخستین سدهٔ میلادی میترائیسم در سراسر
.روم گسترش یافت و نقش نگاره‌های برجامانده تأکیدی از گسترش این آیین دارد
پیشینه جشن مهرگان به هزاره دوم پیش از میلاد بر می‌گردد و بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت
دارد. دیرینگی این جشن دست کم تا دوران شاهان باستانی و بزرگی چون فریدون
بازمی‌گردد. فردوسی در شاهنامه به روشنی به این جشن کهن و پیدایش آن در دوران
پادشاهی فریدون اشاره کرده‌است
به روز خجسته سرِ مهر ماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی / گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری‌ها بپرداختند / به آیین یکی جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان شادکام / گرفتند هر یک ز یاقوت جام
میِ روشن و چهرهٔ شاه نو / جهان نو ز داد از سرِ ماه نو
به فرمود تا آتش افروختند / همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست / تن‌آسانی و خوردن آیین اوست
اگر یادگارست ازو ماه و مهر / بکوش و به رنج ایچ منمای چهر

زمان مهرگان

امروزه این جشن در دهم مهر برگزار می‌شود. حال آنکه چند نفر از ایران‌شناسان آنرا
نادرست می‌دانند. البته همانگونه که در شاهنامه فردوسی مشاهده می گردد ، زمان
برگزاری جشن مهرگان در آغاز ماه مهر و فصل پاییز بوده است و این شیوه دستکم تا پایان
دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته است. اما از این زمان و
شاید در دوره ساسانی، جشن مهرگان به مهر روز از مهر ماه یا شانزدهم ماه مهر منتقل
.می‌شود
.منسوب دانستن جشن مهرگان به نخستین روز ماه مهر در ادبیات فارسی نیز دیده شده است
برای نمونه این بیت از ناصرخسرو که هر دو جشن نوروز و مهرگان را به هنگام اعتدالین
:می‌داند

«نوروز به از مهرگان،/ گرچه هر دو زمانند، اعتدالی»
دلیل برگزاری جشن مهرگان در آغاز مهرماه و اصولاً نامگذاری نخستین ماه فصل پاییز به
نام مهر، در این است که در دوره‌هایی از دوران باستان و از جمله در عصر هخامنشی
آغاز پاییز، آغاز سال نو بوده است و از همین روی نخستین ماه سال را به نام مهر منسوب
.کرده‌اند

مهرگان و دانشمند بلژیکی

 :کومون »خاورشناس و دانشمند بلژیکی در کتاب خود «آیین میترا» چنین می‌گوید
.. بدون تردید، جشن مهرگان که در کشورهای روم باستان، روز پیدایش خورشید نامیده
می‌شد و آن را «سل ناتالیس این وکتی» یعنی «روز زایش خورشید شکست ناپذیر
می‌گفتند که به بیست و پنجم ماه دسامبر کشیده شد و شماری زیاد از عیسویان پیش از
عیسی مسیح به آیین مهرپرستی گرویدند و پس از گسترش دین مسیح در اروپا، روز زایش
مسیح قرار داده شد. چون عیسویان نمی‌خواستند این روز را جشن بگیرند به نام زاده شدن
.عیسی جشن گرفتند
در ایران که از دوره هخامنشی دین مزداپرستی یا زرتشتی در غرب کشور همچون شرق
چیرگی یافت، میترا از مقام بزرگترین خدای آریایی تنزل کرده و یکی از آفریدگان اهورا
مزدا دانسته شد. با این‌حال از دوره اردشیر دوم هخامنشی، میترا در کنار آناهیتا به عنوان
ایزدی بزرگ ستایش می‌شد. زرتشتیان در جشن‌های برابری روز و ماه ایزد مربوطه را
ستایش می‌کردند و یشت ویژه آن ایزد در اوستا را می‌خواندند؛ که در این میان مهریشت
.که در ستایش میترا است، کهن‌ترین، استوارترین و مهمترین یشت اوستا است

آیین‌های مهرگان

آنگونه که از مجموع منابع موجود، همچون نگاره ها و متون باستانی و نوشته‌های مورخان
و دانشمندان قدیم ایرانی و غیر ایرانی (مانند فردوسی، بیرونی، جهانگیری، اسدیِ توسی
هرودوت، کتسیاس، فیثاغورث،…) و نیز آثار شاعران و ادیبان (مانند جاحظ، رودکی
فرخی، منوچهری، سعد سلمان،…) دریافت می‌شود، مردمان در این روز تا حد امکان با
جامه‌های ارغوانی (یا دستکم با آرایه‌های ارغوانی) بر گرد هم می‌آمده‌اند؛ در حالی که
هر یک، چند «نبشته شادباش» یا به قول امروزی، کارت تبریک برای هدیه به همراه
داشته‌اند. این شادباش‌ها را معمولاً با بویی خوش همراه می‌ساخته و در لفافه‌ای زیبا
.می‌پیچیده‌اند

بهرام فره وشی از برگزاری مهرگان به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زرتشتیان یزد و
کرمان و نیز; از آیین قربانی کردن گوسفند، در برخی از روستاهای زردشتی نشین یزد
برای ایزد مهر ; خبر می‌دهد. تا سی سال پیش، زردشتیان کرمان، در این روز، به یاد
مردگان، مرغی را کشته و شکمش را با حبوبات و آلو انباشته و به عنوان خوراک ویژه
.یادمان مردگان می‌پختند
جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمهٔ اول مهرماه است، در برخی از سال‌ها
.در دهم یا شانزدهم مهر (مهرگان) برگزار می‌شد

مهرگان اسطوره‌ای

شاید پیروزی داریوش بزرگ بر گئومات که به ادعای کتیبه بیستون ، بر مردم ستم کرده و
مال آنها را ستانده و نیایشگاه‌ها را ویران کرده بود، باعث شد تا بنا بر داستان کهن ضحاک
و فریدون پیروزی نیکی بر بدی در این تاریخ روایت شده و زان پس مهرگان را روز
.پیروزی کاوه آهنگر و بر تخت نشستن فریدون شاه بدانند

مهرگان در اشعار شعرای پارسی گو

:فردوسی در شاهنامه به پیدایش این جشن در دوران پادشاهی فریدون اشاره کرده‌است
فریدون چو شد بر جهان کامکار / ندانست جز خویشتن شهریار
به رسم کیان تاج و تخت مهی / بیاراست با کاخ شاهنشهی
به روز خجسته سر مهر ماه / به سر برنهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی اندوه گشت از بدی / گرفتند هر کس ره بخردی
دل از داوری‌ ها بپرداختند / به آیین، یکی، جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان، شادکام / گرفتند هر یک ز یاقوت، جام
پرستیدن مهرگان دین اوست / تن‌آسانی و خوردن آیین اوست
:عنصری سراید

مهرگان آمد گرفته فالش از نیکی مثال / نیک ‌روز و نیک جشن و نیک وقت و نیک فال
:مسعود سعد سلمان گوید
روز مهر و ماه مهر و جشن فرخ مهرگان / مهر بفزا ای نگار ماه چهر مهربان
مهربانی کن به جشن مهرگان و روز مهر / مهربانی کن به روز مهر و جشن مهرگان
جام را چون لاله گردان از نبید باده رنگ / وندر آن منگر که لاله نیست اندر بوستا ن
کاین جهان را ناگهان از خرمی امروز کرد / بوستان نو شکفته عدل سلطان جهان
:منوچهری دامغانی سراید
…شاد باشید که جشن مهرگان آمد / بانگ و آوایِ دَرایِ کاروان آمد
:اسدی توسی در گرشاسب نامه از چرایی پیدایش مهرگان گزارش می‌دهد
فریدون فرخ به گرز نبرد / ز ضحاک تازی برآورد گرد
چو در برج شاهین شد از خوشه مهر / نشست او به شاهی سر ماه مهر
:رودکی دربارهٔ مهرگان چنین سروده‌است
ملکا جشن مهرگان آمد / جشن شاهان و خسروان آمد
جز به جای ملهم و خرگاه / بدل باغ و بوستان آمد
مورد برجای سوسن آمد باز / می بر جای ارغوان آمد
تو جوانمرد و دولت تو جوان / می بر بخت تو جوان آمد
:قطران تبریزی
آدینه و مهرگان و ماه نو بادند خجسته هر سه بر خسرو

چکیده سخن

جشن مهرگان متعلق به فرشته بزرگ مهر است و برابر با مهرروز (شانزدهم مهر) است و مطابق
گاهنمای کنونی دهم مهر می باشد اين جشن فرخنده و زيبا در گذشته ميان ايرانيان مقامی بسيار ارجمند

در حد نوروز داشت و همانگونه که ايرانيان نوروز را بواسطه پايان سرما و آغاز بهار جشن می گيرند
مهرگان را نيزدر نيمه سال و با پايان فصل گرما و شروع سرما جشن می گرفتند آداب و رسوم آن
بسيار شبيه به نوروز است و همانطور که نوروز را به پادشاه افسانه ای ايران جمشيد نسبت می دهند
مهرگان را نيز به فتح و پيروزی فريدون ديگر قهرمان ايرانی بر ضحاک نسبت داده می شود ولی در
حالت کلی چون ايزد مهر نزد کليه اقوام آريايی سابقه ای ديرين دارد و قديمي ترين آيين آرياييان می
باشد نزد هر دو دسته ايرانيان و هندوان در يک روز گرامی داشته می شود و مهردر زبان سانسکريت
هم به معنی دوستی است و در ويد کتاب مذهبی برهمنان مانند اوستا ايزد روشنايی و فروغ می باشد و
زرتشتيان بپرستش گاه خويش درب مهر گويند هر دو جشن مهرگان و نوروز از آثار درخشان و
جاودان ايران زمين هستند و برماست که اين دو ميراث گرانقدر نياکانمان را همچون دو گنجينه گرانبها
سينه به سينه و نسل به نسل انتقال دهيم چرا که هويت و پهنای مرز ايران زمين را اين دو جشن به
. وضوح نشان می دهدو و هر کجا نوروز و مهرگان جشن  گرفته شود آنجا ایران است