دکتر گوهر نو -پژوهشگر


دکترعبدالحسین زرین کوب ، ادیب، مورخ، اسلام شناس، ایران شناس، محقق و نویسندۀ بزرگ
معاصر، در ۲۷ اسفند ماه ۱۳۰۱ شمسی در بروجرد، چشم به جهان گشود. خانوادهٔ او اصالتاً
خوانساری بودند. وی تحصیلات ابتدایی را در زادگاه خویش به پایان رساند وتحصیل در دورهٔ
متوسطه را تا پایان سال پنجم متوسطه در بروجرد ادامه داد و به‌دنبال تعطیلی کلاس ششم متوسطه در
تنها دبیرستان شهر، برای ادامهٔ تحصیل به تهران رفت. ورشتهٔ ادبی را برگزید و در سال ۱۳۱۹
تحصیلات دبیرستانی را به پایان رساند وسال بعد مجددا به بروجرد بازگشت و به تدریس در
دبیرستان‌ های خرم‌آباد و بروجرد پرداخت. در این دوران، درس‌ های مختلف از تاریخ و جغرافیا و
ادبیات فارسی تا عربی و فلسفه و زبان خارجی را تدریس می‌کرد. در همین دوره، نخستین کتاب او به
نام فلسفه، شعر یا تاریخ تطور شعر و شاعری در ایران در بروجرد منتشر گردید.
در سال ۱۳۲۴، پس از آن‌که در امتحان ورودیِ «دانشکدهٔ علوم معقول و منقول» و «دانشکدهٔ
ادبیات» حائز رتبهٔ اول شده‌بود، وارد رشتهٔ ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد. در سال ۱۳۲۷، دورهٔ
لیسانس ادبیات فارسی را با رتبهٔ اول به پایان رساند، و سال بعد وارد دورهٔ دکتری رشتهٔ ادبیات
دانشگاه تهران گردید در سال ۱۳۳۴ از رسالهٔ دکتریِ خود با عنوان نقدالشعر، تاریخ و اصول آن، که
زیرنظر بدیع‌الزمان فروزانفر تألیف شده‌ بود، با موفقیت دفاع کرد.
از سال ۱۳۳۵ با رتبهٔ دانشیاری کار خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد و عهده‌ دار تدریس تاریخ
اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و تاریخ تصوف در دانشکده‌های ادبیات و الهیات شد. زرین‌کوب چندی
نیز در «دانشسرای عالی تهران» و «دانشکدهٔ هنرهای دراماتیک» به تدریس پرداخت. وی از سال
۱۳۴۱ به بعد، در فواصل تدریس در دانشگاه تهران، در دانشگاه‌های آکسفورد، سوربن، هند و
پاکستان، و در سال‌ های ۱۳۴۷ تا سال ۱۳۴۹ در آمریکا به‌عنوان استاد میهمان در دانشگاه‌های
کالیفرنیا و پرینستون به تدریس پرداخت.
همسر وی خانم قمر آریان،می باشد .
دکترعبدالحسین زرین‌ کوب در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ در ۷۷سالگی در تهران درگذشت.


آثار

در پرتو کتاب‌هایی که او درباره غزالی (فرار از مدرسه)، مولانا (پله‌پله تا ملاقات خدا)، حافظ (از
کوچه رندان)، عطار نیشابوری (صدای بال سیمرغ)، پیرگنجه، در جستجوی ناکجاآباد (نظامی
گنجه‌ای)، نامورنامه (فردوسی)، شعله طور (حلاج) و… دیگر بزرگان نوشت، مردم عادی و
کتاب‌ خوان با چهره واقعی و آثار بزرگان فرهنگی و ادبی و عرفانی او آشنا شدند.
ویژگی زرین‌ کوب در نگارش این زندگی ‌نامه‌ ها این بود که ابتدا تصویری تاریخی از دوره زندگی و
زیست آن چهره ادبی یا عرفانی به دست می ‌داد و سپس به زندگی شخصی او در پرتو همین دوره
تاریخی می ‌پرداخت و در نهایت به نقد و ارزیابی آراء و آثارآنان ادامه می داد.
عبدالحسین زرین‌کوب در چهار کتاب به بررسی تاریخ اسلام پرداخته که عبارتند از: بامداد اسلام،
کارنامهٔ اسلام، دو قرن سکوت، و تاریخ ایران بعد از اسلام.

زرین‌کوب کتاب دو قرن سکوت را در مورد حوادث و اوضاع تاریخیِ ایران در دو قرن اول اسلام (از
حملهٔ عرب تا ظهور دولت طاهریان) نگاشته و در سال ۱۳۳۶ در چاپ دوم کتاب بسیاری از مطالب
کتاب که به گفتهٔ خودش، ناشی از خامی و تعصب او بوده، را حذف کرده‌است
و هم‌چنین کتابی دیگر با عنوان تاریخ ایران بعد از اسلام در سال ۱۳۴۳ و دو کتاب دیگر در سال
۱۳۴۸ به نام‌ های بامداد اسلام و کارنامه اسلام نگاشته‌است. وی در بامداد اسلام، به بررسی تاریخ
اسلام از آغاز تا پایان دولت اموی پرداخته. در کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام، یک فصل کامل را به
شرح مآخذ و منابع تاریخ اسلام و نقد آن‌ها اختصاص داده‌ است.
شجاع‌ الدین شفا با بیان تغییر موضع زرین‌کوب در کتاب کارنامه اسلام نسبت به کتاب دو قرن
سکوت، وی را به «دوگانگی»، «غرض ورزی» و «عدم واقع بینی» متهم می‌ کند.در مقابل فرهاد
بهبهانی و سید مصطفی حسینی طباطبایی این نقد شفا نسبت به نگارش کارنامه اسلام توسط زرین‌کوب
را منصفانه نمی‌دانند.
از جمله افرادی که بر آثار زرین‌ کوب در باب تاریخ اسلام نقد وارد کردند، علاوه بر شجاع‌الدین شفا
می‌ توان به مرتضی مطهری و فریدون آدمیت اشاره کرد. مطهری در کتاب خدمات متقابل اسلام و
ایران مقاله‌ای در نقد دو قرن سکوت نوشته‌است .
زرین کوب خود در کتاب دو قرن سکوت می نویسد :
«نبردی که ایرانیان در طی این دو قرن با مهاجمان عرب کردند همه در تاریکی خشم و تعصب نبود.
در روشنی دانش و خرد نیز این نبرد دوام داشت و بازار مشاجرات و گفتگوهای دینی و فلسفی گرم
بود…طی دو سده نخستین بسیاری از ایرانیان، از ابتدا دین اسلام را با شور و شوق پذیرا شدند، زیرا
دین تازه را از آیین دیرین نیاکان خویش برتر می ‌یافتند و ثنویت زرتشتی را در برابر توحید اسلام،
شرک و کفر می ‌شناختند. با این همه در عین حال که دین اعراب را پذیرفتند، آنان را تحت نفوذ و
تأثیر فرهنگ و تربیت خویش گرفتند و به تمدن و فرهنگ خویش برآوردند… اما گروهی دیگر از
ایرانیان، از دین عرب هم روی برتافتند و آن را تنها از این رو، که چیزی ناآشنا و تازه و ناشناس بود

نپذیرفتند. بهتر دیدند که دل از یار و دیار برکنند و در گوشه و کنار جهان آواره باشند و دین تازه را که
برایشان ناشناس و نامأنوس بود نپذیرند. حتی سرانجام پس از سال‌ ها دربه دری در کوه و بیابان، رنج
هجران بر دل نهادند و به سند و سنجان رفتند تا دینی را که از نیاکان آموخته بودند و بدان سخت دل
بسته بودند ترک نکنند و از دست ندهند. اگر هم طاقت درد و رنج در به دری و هجران را نداشتند، رنج
تحقیر و آزار مسلمانان را احتمال کردند و ماندند و جزیه پرداختند و از کیش نیاکان خویش دست
برنداشتند. برخی دیگر، هم از اول با آیین مسلمانی به مخالفت و ستیزه برخاستند، گویی گرویدن به این
دینی را که عرب آورده بود اهانتی و ناسزایی در حق خویش تلقی می‌کردند. از این رو اگر نیز در
ظاهر خود را مسلمان فرا می ‌نمودند، در نهان از عرب و آیین او به شدت بیزار بودند و هر جا نیز
فرصتی و مجالی دست می ‌داد سر به شورش برمی ‌آوردند و عربان و مسلمانان را از دم تیغ می
‌گذرانیدند. …»


سایر آثار

۱۳۲۳ فلسفهٔ شعر
۱۳۳۸ نقد ادبی
۱۳۴۳ با کاروان حله مجموعه‌ای از نقد ادبی
۱۳۴۶ شعر بی‌دروغ، شعر بی‌نقاب
۱۳۴۹ از کوچهٔ رندان، بحث و بررسی و نقد اشعار حافظ شیراز و تشریح شرایط سیاسی و اجتماعی
شیراز در زمان شاه مسعود
۱۳۶۳ سیری در شعر فارسی، بحثی انتقادی در شعر فارسی و تحول آن با نمونه‌هایی از شعر
شاعران
۱۳۶۴ سرّ نی، نقد و شرح تحلیلی و تطبیقی مثنوی معنوی
۱۳۶۶ بحر در کوزه، نقد و تفسیر قصه‌ها و تمثیلات مثنوی معنوی
۱۳۷۰ پله‌پله تا ملاقات خدا، دربارهٔ زندگی، سلوک، و اندیشه مولانا. و نیز نحوه آشنایی با شمس
تبریزی و چگونگی اثرپذیری روحی و طوفان تصوفی که در وی عارض گردید و نیز اطلاعات باارزشی
در مورد کودکی و نوجوانی مولانا و نیز شرح احوالات شاگردان معروفش حسام‌الدین چلبی و
صلاح‌الدین زرکوب
۱۳۷۲ پیر گنجه، در جستجوی ناکجاآباد، شرح حال نظامی گنجوی و بررسی اشعار و آثار وی و نیز
شرح تفصیلی تاریخ آن دوران
۱۳۷۵ گذشته ادبی ایران

۱۳۷۷ نی ‌نامه
۱۳۷۸ دیدار با کعبه جان دربارهٔ زندگی و آثار و اندیشهٔ خاقانی
۱۳۷۸ صدای بال سیمرغ دربارۀ زندگی و اندیشۀ عطار
۱۳۷۹ حدیث خوش سعدی دربارهٔ زندگی و اندیشۀ سعدی
۱۳۸۱ نامور نامه دربارهٔ فردوسی و شاهنامه
۱۳۸۲ ‌‌نردبان شکسته‌ (تفسیر و تحلیل دو دفتر اول مثنوی از روی طرح‌ها و یادداشت‌های نردبان
آسمان)
۱۳۴۳ تاریخ ایران بعد از اسلام (کتاب)
۱۳۶۴ تاریخ مردم ایران (۲ جلد)
۱۳۷۳ روزگاران تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی
۱۳۴۶ بامداد اسلام
۱۳۴۲ ارزش میراث صوفیه
۱۳۵۳ فرار از مدرسه دربارهٔ زندگی و اندیشه ابوحامد غرالی
۱۳۵۷ جستجو در تصوف ایران
۱۳۶۲ دنبالۀ جستجو، در تصوف ایران
۱۳۶۹ در قلمرو وجدان
۱۳۷۷ شعله طور دربارهٔ زندگی و اندیشه حلاج


ترجمه


۱۳۲۶ بنیاد شعر فارسی
۱۳۲۸ ادبیات فرانسه در قرون وسطی
۱۳۲۸ ادبیات فرانسه در دوره رنسانس
۱۳۳۲ شرح قصیده ترسائیّه خاقانی اثر مینورسکی
۱۳۳۷ فن شعر ارسطو
۱۳۵۷ ارسطو و فن شعر


مجموعه مقالات

۱۳۵۱ یادداشت‌ها و اندیشه‌ها
۱۳۵۳ نه شرقی، نه غربی، انسانی
۱۳۵۶ از چیزهای دیگر مجموعه چند یادداشت پراکنده
۱۳۶۳ با کاروان اندیشه
۱۳۶۵ دفتر ایام، مجموعهٔ گفتارها، اندیشه‌ها، و جستجوها
۱۳۶۸ نقش

۱۳۵۱ یادداشت‌ها و اندیشه‌ها
۱۳۵۳ نه شرقی، نه غربی، انسانی
۱۳۵۶ از چیزهای دیگر مجموعه چند یادداشت پراکنده
۱۳۶۳ با کاروان اندیشه
۱۳۶۵ دفتر ایام، مجموعهٔ گفتارها، اندیشه‌ها، و جستجوها
۱۳۶۸ نقش برآب ؛ جستجویی چند در باب شعر حافظ گلشن راز؛ گذشته نثر فارسی و ادبیات تطبیقی .